Klinicyści i naukowcy łączą występowanie zaburzeń osobowości z zaburzeniami depresyjnymi. Od pewnego czasu przedmiotem badań stało się wyróżnienie cech osobowości, które wiążą się z depresją. Pytania badawcze odnoszą się do tego, jakie cechy osobowości występują u osób chorujących na depresję i jaki związek przyczynowy występuje między nimi, a także czy wiedza na temat cech osobowości u osób depresyjnych, ma wpływ na dobór terapii. Autorzy omawianej pracy dokonują przeglądu modeli osobowości i ich związku z diagnozą i leczeniem depresji. Uważają, że cechy osobowości mają duże znaczenie dla zrozumienia depresji oraz mogą być użyteczne w jej leczeniu.

Modele osobowości

Kryteria diagnozowania zaburzeń osobowości obejmują stabilny, sztywny wzór zachowań, manifestujący się w myśleniu, afekcie, funkcjonowaniu społecznym i/lub kontroli impulsów. Kryteria DSM-IV zbierają zaburzenia osobowości w trzy grupy: A – zawiera paranoidalne, schizoidalne i schizotypowe zaburzenia osobowości; B – w skład której wchodzą antyspołeczne, borderline, histrioniczne i narcystyczne zaburzenia osobowości oraz C – do której należy osobowość zależna, unikająca oraz obsesyjno-kompulsywna.

Zaburzenia osobowości

U osób chorujących na depresję występuje więcej cech zaburzonej osobowości, niż u osób, które nie doświadczają depresyjnych symptomów. W prowadzonych w tym obszarze badaniach występują dość liczne różnice metodologiczne, stąd występowanie zaburzeń osobowości u osób z depresją waha się między 15% a 95%. We wczesnych badaniach wykazano na przykład, że najbardziej rozpowszechnione w depresji są antyspołeczne zaburzenia osobowości, osobowość borderline, histrioniczna i atypowa. W innych badaniach osób chorujących na depresję stwierdzono występowanie zaburzeń borderline, osobowości unikającej i zależnej. Ostatnie prace donoszą, że u chorych z depresją, występują wszystkie rodzaje zaburzeń osobowości, jednak najczęstsze są zaburzenia paranoiczne i obsesyjno-kompulsywne. Badacze stwierdzają ponadto, że typ występującego zaburzenia osobowości w depresji, może wahać się w zależności od rodzaju depresji. Inny badacz, Akiskal, zaproponował, że zaburzenia nastroju i osobowości łączą się wytwarzając wzory chronicznych symptomów, które określa mianem “osobowości sub-afektywnej”. Stworzył system temperamentu afektywnego, odpowiadający kategorii zaburzeń nastroju według Axis I ( np. depresja, cyklotymia). System ten znalazł się w dodatku B do DSM-IV, jako osobowość depresyjna i opisuje zaburzenie o wczesnym początku i utrzymujących się cechach przypominających opis chronicznej, umiarkowanej depresji. Tak rozumianą diagnozę osobowości depresyjnej, można rozpoznać przy występowaniu przynajmniej pięciu z siedmiu następujących cech: (1) nastrój jest zdominowany przez zniechęcenie, posępność, brak wesołości, brak zadowolenia oraz brak szczęścia, (2) myślenie o sobie koncentruje się wokół bycia niewłaściwym, nic nie wartym oraz na niskiej samoocenie, (3) występuje obwinianie się, krytykowanie i poniżanie siebie, (4) martwienie się (5) negatywizm, oskarżanie i ocenianie innych (6) pesymizm, (7)skłonność do czucia się winnym i skruszonym. Kryteria depresyjnych zaburzeń osobowości uściślają, że zaburzenie to wyklucza się, jeśli występuje dystymia. Podejście  Akiskala jest krytykowane ze względu na zachodzenie na siebie kryteriów diagnostycznych oraz ich współwystępowanie. Badacze podkreślają ponadto, że zaburzenia osobowości z natury posiadają niedoskonałe kryteria.  Odpowiedzią na te zarzuty jest powstanie modelu wymiarów osobowości, który wydaje się być bardziej kompatybilny z fenomenologiczną, biologiczną i genetyczną dokumentacją zaburzeń psychicznych. Osobowość depresyjna, może tu być ponownie zrozumiana jako klinicznie istotny wymiar osobowości, powiązany  z depresją.

Autorzy omawianej pracy, opisują najbardziej powszechne modele cech osobowości oraz sposób ich powstawania. Podkreślają, że modele wymiarów osobowości mają większą trafność i rzetelność, w porównaniu z  kryteriami zaburzeń osobowości. Badania nad wymiarami osobowości pokazują, że osoby chorujące na depresję wykazują podwyższony poziom takich cech, jak neurotyzm, negatywna emocjonalność, unikanie, samokrytycyzm, zależność, czy perfekcjonizm. Wykazano następnie, że do powyższych cech dołączyć można kolejne: niski ekstrawertyzm, zredukowana pozytywna emocjonalność i zmniejszone poszukanie nowości.

Modele osobowości a depresja

Można wyróżnić kilka głównych modeli etiologicznych tłumaczących zaobserwowane relacje między osobowością, a depresją. Pojedynczy model nie wystarcza dla wyjaśnienia złożonych związków między depresją a osobowością.

W Modelu Podatności na Zranienie uważa się, że cechy osobowości predysponują do rozwinięcia depresji. W ten sposób konstrukt osobowości zwiększa ryzyko rozwinięcia depresji, a zatem zachowuje się tak, jak czynnik ryzyka dla tego zaburzenia. Posługując się tym modelem można powiedzieć na przykład, że osoby z wysokim poziomem neurotyzmu, mają większą szansę zachorowania na depresję, niż osoby z niskim poziomem neurotyzmu. Model Patoplastyczności podaje, że cechy osobowości wpływają na sposób, w jaki depresja się ujawnia. Innymi słowy osobowość stymuluje wystąpienie, ciężkość i przebieg depresji, a nawet odpowiedź na leczenie. W modelu tym, o ile neurotyzm nie koniecznie sprzyja wystąpieniu depresji, to wysoki poziom tej cechy skutkuje większym poziomem ciężkości i przewlekłości depresji oraz jej negatywną prognozą. Kolejny model, tzw. Komplikacji sugeruje, że depresja prowadzi do zmiany osobowości.  W modelu tym, wysoki poziom neurotyzmu jest rezultatem depresji. Z kolei Model Spektrum zakłada, że wymiary osobowości rozciągają się od normalnego poziomu neurotyzmu, poprzez podwyższony poziom wiązany z cechami depresji, do wysokiego poziomu związanego z patologią kliniczną, w postaci dużej depresji. Cechy patologicznej osobowości reprezentują tu sub-kliniczną manifestację psychopatologii.

Potrzeba długoterminowych badań podłużnych by wykazać poprawność modeli opisujących związki między poszczególnymi cechami osobowości, a depresją. Podkreśla się też, że najpierw należy ustalić stabilność danego konstruktu osobowości, zanim rozpocznie się badanie stabilności osobowości w kontekście depresji.

Stabilność cech osobowości

Próby oszacowania stabilności zaburzeń osobowości charakteryzują się dużą zmiennością, wynikającą między innymi z różnic metodologicznych. We wczesnych pracach udało się ustalić niewielką stabilność zaburzeń osobowości. Ostatnie duże badania w tej dziedzinie, prowadzone przez Longitudinal Study of Personality Disorders, pokazują wyraźną stabilność cech osobowości.

W badaniu długotrwałej stabilności zaburzeń osobowości, z uwzględnieniem wymiarów osobowości zawartych w Modelu Pięciu Czynników, wykazano, że zaburzenia osobowości i wymiary cech osobowości, wyłoniły  wysoki poziom stabilności. Co więcej, zmiany w cechach przewidywały zmiany w zaburzeniach osobowości, sugerując, że stabilność wcześniej ukształtowanych cech, leży u podłoża wytworzonych później cech osobowości. Związek przyczynowy sugeruje, że cechy osobowości służą jako przyczynowy mechanizm, na podstawie którego wyłaniają się zaburzenia osobowości. Ten zaobserwowany wzór związków podkreśla wagę badań nastawionych na zrozumienie zmian cech osobowości, zwłaszcza w kontekście leczenia.

Jak wykazano wcześniej, funkcjonowanie osobowości różni się u osób chorujących na depresję i u zdrowych. Pod wpływem leczenia, różnice te są zredukowane, lecz nie unormowane, co sugeruje, że cechy osobowości u osób z depresją, są wypadkową depresji. Jednakże te zmiany osobowości są słabo związane ze zmianami w zakresie symptomatologii depresji.

Implikacje diagnostyczne

Powstaje pytanie, czy można stosować informacje na temat osobowości, do diagnozowania depresji? Cechy osobowości mogą w różnoraki sposób odgrywać rolę w leczeniu depresji. Mogą pośredniczyć w relacji między stosowanymi interwencjami, a symptomatologią depresji, na przykład zmianę osobowości można postrzegać jako sposób, w jaki leczenie wywiera wpływ na wyniki terapii. Od dawna uważano, że pewne cechy osobowości wiążą się z pozytywną lub negatywną prognozą leczenia depresji. Brakuje systematycznych, empirycznych badań, nad możliwością przewidzenia, na podstawie danych cech osobowości, wyników terapii. W chwili obecnej, dowody na związki między cechami osobowości, a wynikami leczenia, są niewystarczające. Udokumentowano natomiast, że neurotyzm i negatywna emocjonalność, są powiązanymi konstruktami i wiążą się z negatywną odpowiedzią na leczenie. Wykazano ponadto, że cechy te stanowią negatywną prognozę dla psychoterapii, a nie dla farmakoterapii.  Ekstrawertyzm jest natomiast wiązany z lepszymi wynikami leczenia.

Prace empiryczne zgodnie wykazują, że osoby depresyjne uwidaczniają podwyższony poziom neurotyzmu i negatywnej emocjonalności, oraz zmniejszony poziom ekstrawersji i skrupulatności.

Wiele modeli przyczynowych opowiada się za istnieniem związku między depresją a cechami osobowości. Potrzeba badań podłużnych, by ustalić które z modeli etiologicznych są najbardziej odpowiednie dla określenia związku między depresją a osobowością.

Autor opracowania:

mgr Małgorzata Pawłowska, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa